Η ιστορία της Χαλκιδικής αρχίζει από τα πολύ παλιά χρόνια. Η μυθολογία αναφέρει ότι στην Κασσάνδρα είναι θαμμένος ο γίγαντας του σεισμού, Εγκέλαδος αφού ο Δίας εκσφενδόνισε πάνω του έναν φλεγόμενο βράχο και ο οποίος έδωσε στην περιοχή το όνομα Φλεγρα. Η Σιθωνία πήρε το όνομά της από τον γιο του Ποσειδώνα τον Σίθωνα. Τα απολιθωμένα λείψανα διαφόρων ειδών ζώων και φυτών και το Σπήλαιο των Πετραλώνων αποτελούν μαρτυρίες μιας μακραίωνης πέραν των 700.000 χρόνων ζωής και ιστορίας. Η Χαλκιδική κατοικήθηκε τον 8ο π.Χ. αιώνα από κατοίκους που ήλθαν κυρίως από την Χαλκίδα, όπου πήρε και το όνομα Χαλκιδική και την Ερέτρια και ίδρυσαν διάφορες πόλεις των οποίων μερικά ονόματα σώζονται ως σήμερα (Μένδη, Σερμύλη, Μηκύβερνα, Σάρτη, Άφυτος, Στάγιρα, Απολλωνία, κ.λ.π.). Οι πόλεις αυτές με την ηγεσία της Ολύνθου, κατά τον 5ο αι. π.Χ. σχημάτισαν ομοσπονδία, «το κοινόν των Χαλκιδέων».
Το 492 π.Χ. στην Χαλκιδική συνετρίβη ο στόλος των Περσών, το 480 π.Χ. ο Ξέρξης κατασκεύασε την διώρυγα του Άθω υπολείμματα της οποίας είναι ακόμη ορατά. Μετά τους περσικούς πολέμους οι πόλεις έγιναν μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας και κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο η Χαλκιδική υπήρξε θέατρο μαχών. Ο Φίλιππος Β’ το 348 π.Χ. κατέλαβε την Όλυνθο και όλη τη Χαλκιδική και ενσωμάτωσε την περιοχή αυτή στο Βασίλειο της Μακεδονίας. Αργότερα ιδρύονται και οι πόλεις, Αντιγόνεια, Κασσανδρεία και Ουρανούπολις, ώσπου το 168 π.Χ. καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους.
Μια ακόμη σημαντική πόλη ήταν και η Ποτίδαια όπου σώζονται ακόμη τμήματα του δια τειχίσματος της Κασσάνδρας. Σύμφωνα με κάποιες πηγές την πρώτη διώρυγα στην Ποτίδαια άνοιξε ο Κασσάνδρας, ενώ η ύπαρξή της αναφέρεται από τον 1ο αι. π.Χ. Στη συνέχεια την επιδιόρθωσε ο Ι. Παλαιολόγος το 1407 αλλά με την πάροδο των ετών έγιναν προσχώσεις. Κατά την επανάσταση του 1821 η διώρυγα ανοίχτηκε και πάλι και χρησιμοποιήθηκε σαν φυσικό οχυρό από τους Κασσανδρινούς. Η διώρυγα απέκτησε τη σημερινή της μορφή το 1930 και στα 1970 κατασκευάστηκε η γέφυρα που ενώνει τις δυο ακτές. Η δεύτερη γέφυρα κατασκευάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’90.
Το πέρασμα του Αποστόλου Παύλου από την Απολλωνία έφερε και τον Χριστιανισμό στη Χαλκιδική.Στην περιοχη της Νεας Φωκαιας υπαρχει το ιερο αγιασμα του Αποστολου Παυλου χαραγμενο και κρυμμενο βαθια μεσα στο βραχο.Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους η Χαλκιδική πέρασε περίοδο παρακμής από τις επιδρομές των Γότθων, των Ούννων και των Καταλανών. Τον 10ο αι. άρχισε να δημιουργείται η περίφημη μοναστική πολιτεία του Άθω, η κιβωτός της Ορθοδοξίας. Κατέστη πνευματικός Φάρος της Ελληνοχριστιανικής παιδείας και αρωγός στις δύσκολες για το έθνος μας εποχές. Το 1430 καταλαμβάνεται από τους Τούρκους και ακολουθεί ο μαρασμός.
Οι κάτοικοι όμως εργάσθηκαν σκληρά και φθάνουμε στην μεγάλη ανάπτυξη της Χαλκιδικής κατά τον 16ο – 18ο αι. με τα περίφημα Μαντεμοχώρια (Σιδηροκαύσια). Αυτό οφείλεται στην εκμετάλλευση των αργυρωρυχείων από τον μεταλλευτικό συνεταιρισμό το «Κοινό των Μαδεμίων».
Τον Μάϊο του 1821 η Χαλκιδική επαναστάτησε με τον Εμμ. Παπά και τους Αγιορείτες πατέρες, αλλ’ υπέστη τα φοβερά αντίποινα των Τούρκων που σαν αποτέλεσμα είχαν το ολοκαύτωμα της Κασσάνδρας το Νοέμβριο του 1821 και τον σφαγιασμό των κατοίκων που δεν προλάβαν να διαφύγουν.
Επίσης η Χαλκιδική μετείχε και στα επαναστατικά κινήματα του 1854 και του 1878 και στον Μακεδονικό αγώνα ιδρύοντας μικρά σώματα κατά των Βουλγάρων κομιτατζήδων. Απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό στρατό τον Οκτώβριο του 1912. Το 1922-23 εγκαταστάθηκαν στη Χαλκιδική, ιδίως στις δυτικές παραθαλάσσιες περιοχές που επί τουρκοκρατίας ονομαζόταν Καλαμαριά και ήταν ο λεγόμενος Τουρκομαχαλάς, χιλιάδες πρόσφυγες από την Μ. Ασία, τον Πόντο, την Αν. Θράκη δίδοντας τις ονομασίες των πατρίδων τους με την προσθήκη νέος-α και συμβάλλοντας σοβαρά στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξή της.
